Vrouwenrechten zijn geen vaststaande verworvenheden. Dat blijkt maar weer nu de Taliban meisjes en vrouwen weer achter de voordeur heeft weten te krijgen, de heksenjachten in Afrika oplaaien en politici wereldwijd aan het recht op abortus morrelen. Patriarchale religie doet daarbij van oudsher dienst als ideologische rechtvaardiging. Daarom is de figuur van de heks nog altijd relevant. Daarom resoneert ze, vooral bij een jongere en activistische generatie: de heks is een symbool geworden voor verzet tegen een gewelddadig patriarchaal systeem.

Het verband tussen heksenvervolging en misogynie is kraakhelder. Een kleine blik op de feiten volstaat. Vijfentachtig procent van de veroordeelden was vrouw. De mannen die ook werden geëxecuteerd, waren in veel gevallen echtgenoot van, kind van, of anderszins verwant aan een al veroordeelde vrouw, die nog altijd gold als de bron van de hekserij.

De heksenvervolging strekte zich in heel Europa uit van de vijftiende tot en met de achttiende eeuw. Recente schattingen van het aantal ter dood gebrachte ‘heksen’ lopen uiteen van vijftig- tot honderdduizend, nog zonder de slachtoffers mee te rekenen die tijdens hun proces bezweken door marteling, verkrachting of de slechte omstandigheden waaronder ze gevangen zaten. Zij waren geen heksen in de betekenis van paganisten of aanhangers van de voorchristelijke natuurreligie. Tegen de tijd dat mensen van 1550 tot 1650 (het hoogtepunt van de heksenvervolging) werden beschuldigd van kwade toverij, was de oude natuurreligie al lang en breed gekerstend: traditionele jaarfeesten waren omgevormd tot christelijke feesten en op oude heilige bronnen en plekken was een kerk verrezen. Sommige beschuldigden hadden nog wel kennis van heilzame kruiden, weersvoorspellingen en maanstanden die invloed hadden op de gewassen, kennis die van generatie op generatie werd doorgegeven, maar ineens verdacht werd gemaakt. Vaak genoeg ging het om iets anders.

De vrouwen die als heks werden aangewezen waren opvallend vaak alleenstaand, ongetrouwd of weduwe. Eigenzinniger of losbandiger dan de Kerk gezond achtte. Ongehoorzaam aan echtgenoot, meneer pastoor of plaatselijke machthebber. In hun eigen onderhoud voorzienend en bemiddeld genoeg om de schade van een zogenaamd betoverde, gestorven koe te ‘vergoeden’ om zo een heksenproces te voorkomen, waar het vaak precies om te doen was. Of juist erg arm en afhankelijk van aalmoezen, en daarom makkelijke zondebokken voor noodweer, misoogsten, ziektes en epidemieën. Ze waren vroedvrouwen, genezeressen, vrouwen met kennis van planten, wortels, paddenstoelen en kruiden die uiteindelijk zijn verdreven uit hun beroepen ten behoeve van de opkomende medische professie, waarin alleen plek voor mannen was. Ze waren hinderlijke echtgenoten, gewezen minnaressen, verkrachte of bezwangerde vrouwen die uit de weg moesten worden geruimd. Ze waren buurvrouwen die geen blad voor de mond namen en een ruzie niet uit de weg gingen. Ze waren lastige vrouwen.

De heksenvervolging, deze massale, internationaal georganiseerde, wettelijke goedgekeurde, door de godsdienst gezegende oorlog tegen vrouwen, uitgesmeerd over enkele eeuwen, heeft zijn sporen nagelaten op hoe vrouwen worden gezien en hoe we onszelf zien. Een restje van de traumatische vrouwelijke onderdrukking is in ons onderbewustzijn en in het collectieve veld blijven hangen; een residu dat de kracht en moed van vrouwen ondermijnt. Als je jezelf als vrouw niet kleiner of acceptabeler maakt dan je bent, kan het een oude angst bij je oproepen die ik ‘brandstapelangst’ heb genoemd. De waarheid over vreselijke gebeurtenissen onthouden en vertellen is een voorwaarde voor het rechtzetten van maatschappelijke misstanden en heling.

In de afgelopen jaren werden internationaal stappen gezet naar eerherstel: de regeringen van Zwitserland, Noorwegen, Schotland en Catalonië riepen postume gratie uit voor de slachtoffers van heksenjachten in hun samenlevingen. In Nederland volgen plaatselijke initiatieven elkaar in snel tempo op. In Kasteel Cranendonck is sinds 2019 een permanente expositie ingericht over de slachtoffers van de heksenvervolging daar, in Schiedam zal in 2023 een gedenktegel op de Grote Markt worden geplaatst. In juli 2022 werd via een open brief in de media eerherstel gevraagd voor de tweeëntwintig mensen die in het gebied Westerwolde als heks werden verbrand. In Onstwedde staat een gedenksteen voor deze slachtoffers. In 2022 zijn er bij kasteel Limbricht maar liefst twee standbeelden van Entgen Luijten, hoofdpersoon van de roman ‘De heks van Limbricht’. In hetzelfde jaar beloofde de gemeenteraad van Roermond zich sterk te maken voor eerherstel van de ruim zeventig slachtoffers van een uitbraak van heksenhysterie. Al drie jaar reist een theatervoorstelling voor eerherstel door Nederland langs plaatsen waar heksenverbrandingen hebben plaatsgevonden. De voorstelling gaat over Aleyda uit Almen, de eerste vrouw in ons land die als heks werd verbrand.

Met de Stichting Nationaal Heksenmonument ijver ik als voorzitter voor een officiële erkenning dat deze heksenprocessen onjuist en onrechtvaardig zijn verlopen en dat de ter dood veroordeelden onschuldig zijn. Officiële excuses van de overheid of het Vaticaan is nadrukkelijk niet ons doel. Het gaat veeleer om eerherstel en bewustwording. Postume rehabilitatie voor de vrouwen en mannen die onschuldig op gruwelijke wijze zijn omgekomen. Het gaat om het rechtzetten van de beeldvorming in onze geschiedenis- en schoolboeken. Het gaat om het aanwijzen en helen van historisch trauma dat vrouwen uiteen heeft gedreven en onderling wantrouwen heeft gevoed en ook bij mannen diepe sporen heeft nagelaten. Het gaat om het helen en integreren van het collectieve en intergenerationele trauma van heksenvervolging; om de resten van deze vrouwenhaat ook in de huidige tijd beter te kunnen detecteren en aanpakken. En het gaat, ten slotte, om bijdragen aan het bestrijden van huidige mensenrechtenschendingen die verband houden met de vervolging van hekserij in onder meer Nigeria, Ghana, India en Malawi.

Doe je mee met het vinden van een weg naar dit eerherstel? Naar een manier om deze zwarte periode in onze vaderlandse geschiedenis zijn rechtmatige plek te geven? We zijn een diverse groep van feministen, activisten, humanisten, mensen uit de spirituele gemeenschap, media-, literatuur- en kunstwereld en moderne heksen die hierin samen willen optrekken om impact te maken. Naast elkaar, inclusief al onze verschillen.

Susan Smit, mei 2022.

Er is nog geen manier om je aan te melden, maar je kunt Susans sociale media in de gaten houden als je op de hoogte wilt blijven.

Beeld: de bronzen buste van Entgen Luijten, gemaakt door Ankie Vrolings, in juni 2022 aangeboden door de nazaten van Entgen aan Kasteel Limbricht.